Mehmed-paša je podizao brojne zadužbine i vakufe širom Carstva, a u svom je rodnom selu Sokolovićima kod Rudog izgradio džamiju. Podigao je tri do pet mostova na prostoru Bosne i jedan na prostoru Crne Gore, a to su: ćuprija na Drini u Višegradu, Arslanagića most u Trebinju, Vezirov most u Podgorici, most na ušću Žepe u Drinu, i Kozju Ćupriju u Sarajevu.Od ovoga svega, najpoznatija je Ćuprija na Drini, glavni junak romana Na Drini ćuprija poznatog bosansko-hercegovačkog pisca i jedinog nobelovca Ive Andrića.

 

Nema podataka da je Mehmed paša Sokolović gradio kršćanske objekte po Bosni, vjerojatno jer se o tom nije vodila evidencija. Međutim, ono što se sigurno zna da je utjecao na odluku osmanske države na obnovi Pećke Patrijaršije 1557., na čije je mjesto doveden Makarije koji je inače u srpskoj historiografiji smatran kao Mehmed-pašin brat. Mehmed-paša, kao član vezirskog vijeća, utjecao je prilikom donošenja odluke da se obnovi Srpska-Pećka patrijaršija.

U srpskoj historiografiji ovaj veliki Bošnjak je smatran bosanskim srbinom i to na osnovu posrednih izvora da je njegov brat bio Makarije Sokolović.  Nadalje, srpska historiografija kreditira Mehmed-pašu Sokolovića da je navodno preveo u Islam čitav svoj rodni kraj u gornjem Podrinju, te da je učestvovao u obnavljanju Pećke patrijaršije navodno zbog privrženosti svom 'porijeklu.' Kao što ćete vidjeti u daljem izdanju ovog članka, ovakve konstatacije srpskih historiografa ne samo da su nacionalno-romantičarske, nego su i historijski neutemeljene.  

         "Neophodno je dati još nekoliko napomena o devširmi, kao o navodnom najizrazitijem vidu "nasilne islamizacije." Na prvom mjestu, nema osnove da se odlučno zaključi da su oni pojedinci koji su putem adžami-oglana došli do visokih položaja u Carstvu, kao takvi prevodili u Islam na svom rodnom kraju čitava sela i kasabe, kako se tvrdi za Mehmed-pašu Sokolovića da je učinio u gornjem Podrinju. Prije svega, taj je kraj bio zahvaćen procesom prihvatanja Islama dobrih 120 godina prije pojave Mehmed-paše, kao visokog carskog dostojanstvenika.  Preko gornjeg Podrinja vodio je glavni put koji je povezivao Skopsko krajište sa Vrhbosnom, odnosno kasnije Rumeliju sa Bosnom. Skoro pola stoljeća prije pada Bosne na tom se prostoru javljaju prvi muslimani među Bošnjacima, pa se tu za njihove potrebe grade džamije, od kojih se najstarijom smatra ona u Ustikolini, kako je već napomenuto, podignuta tridesetih godina XV stoljeća. Osim toga, kao urbano naselje kasaba se uspostavlja upravo podizanjem džamije. U kasabi skoro u pravilu isključivo žive muslimani, pa tu Mehmed-paša nije imao potrebe bilo koga "prevoditi na Islam." Mehmed-paša je živio i djelovao cijelo jedno stoljeće kasnije. U vrijeme sultana Sulejmana I Veličanstvenog mladi je Sokolović, kao školovan i okretan dvorjaniin, koji se već istakao u ratu sa Ugarskom i Austrijom (1526-1533), obavljao razne dužnosti u carskom saraju. Već 1543. bio je zapovjednik dvorske straže (kapidžibaša). Tri godine kasnije, poslije smrti velikog admirala Hajrudina Barbarose, postavljen je na njegovo mjesto kao kapudan-paša. Za dalje ratne zasluge, posebno na Istoku u perzijskoj vojni, Mehmed-paša je 1555. dobio položaj trećeg vezira. Tokom tog rata Osmanlije su prvi put uspostavile vezu i saradnju sa svojim etničkim i jezičkim srodnicima s one strane rijeke Amu Darje (antički Oxus), odnosno sa uzbečkim hanom, gospodarom Samarkanda i Buhare. Osnova te saradnje je bila borba protiv perzijskog šaha kao zajedničkog protivnika.

 

     Svi ovi vojni i diplomatski uspjesi otvorili su put Mehmed-paši ka položaju prvog činovnika Carstva. Taj je položaj Mehmed-paša dobio imenovanjem za velikog vezira 28. VI 1565. godine. U toku svog posljednjeg velikog pohoda protiv habsburške Ugarske, umro je pod opsjednutim Sigetom 6. XI 1566, sultan Sulejman Veličanstveni. Dva dana kasnije, 8. septembra, janjičari su na juriš zauzeli Siget. Tom prilikom je poginulo svih šest stotina posljednjih branilaca grada, koje je osobno predvodio hrvatski ban Nikola Zrinski. Sam Zrinski, "ugarski Leonida," živ je zarobljen i odmah pogubljen. Njegovu odrubljenu glavu Mehmed-paša je poslao svom nećaku, Gulabi-agi, budimskom namjesniku, sa zadatkom da je proslijedi do Beča na ugarski carski dvor. U međuvremenu, Mehmed-paša je uz pomoć carskog štitonoše Džafer-bega i tajnog pisara Feriduna, pod teškim okolnostima, uspio pune tri sedmice sakriti od vojske i ostalih carskih dostojanstvenika sultanovu smrt. Takva mjera, s ciljem da se izbjegnu neredi i osigura bezbolan prenos vlasti na novog sultana, primijenjena je već prilikom smrti Mehmeda I i Mehmeda II Fatiha te Selima I, ali ne tako dugo i ne pod tako izuzetnim okolnostima. Mehmed-paša je smjesta, po posebnom čaušu poslao pismo prestolonasljedniku, svom puncu Selimu, koji se tada nalazio u Kutahiji, s nalogom da smjesta preko Carigrada krene za Beograd, gdje se uputio i veliki vezir sa glavninom vojske. Novi sultan Selim stigao je iz Carigrada u Beograd za svega 15 dana. Tek tada je Mehmed-paša objavio vojsci da je sultan Sulejman Veličanstveni umro i da je Selim II novi sultan.

 

     Time se Mehmed-paša Sokolović konačno učvrstio na položaju velikog vezira. Njegova moć i uticaj dostigli su do tada neviđene razmjere za jednog velikog vezira. Odatle je austrijski diplomata, historičar i začetnik moderne evropske osmanistike, Joseph von Hammer, jos 1830. primijetio da je umjesto  "za vladavine Selima II," bolje kazati "za vladavine velikog vezira Sokolovića." Tu činjenicu su zapazili već Sokolovićevi savremenici, kao mletački bajlo (ambasador) u Carigradu, Mario Cavalli, koji je već 1567. pisao svojoj vladi da je Mehmed-paša "prvi vezir," "onaj koji caruje u Turskoj." Cavalli je zaključio da je Mehmed-paša "svojom pameću i razboritosću" potpuo zaslužio toliku vlast. Takav svoj položaj Mehmed-paša je nastojao zadržati i po stupanju na prijestolje Selimovog nasljednika, Murata II (1574-1595), ali se naglo povećao broj njegovih neprijatelja, kako među dvorjanima tako i među carigradskom ulemom. Na dvoru je opoziciju Mehmed-paši predvodio defterdar Kara Uvejs-paša, a među ulemom se po neprijateljstvu prema velikom veziru najviše isticao carigradski muftija Šemsudin Ahmed-ef. Kadizade. Sokolović je pao, vjerovatno kao žrtva zavjere, tako što ga je, 11. X 1579. u njegovom saraju ubio neki derviš, porijeklom iz Bosne, koji je navodno došao da od vezira nešto moli i da traži milostinju. Ubica je po nekim piscima bio pristalica ili pripadnik hamzevijskog reda. Osnivač ovog sinkretičkog islamsko-bogumilskog reda i njegovog učenja bio je Hamza Bali  Bošnjak iz Gornje Tuzle. On je odveden u Carigrad i nakon ispitivanja, kao heretik osuđen na smrt i pogubljen 6. VI 1573. godine. Ubistvo Mehmed-paše moglo bi, prema tome, biti i čin osvete.

 

     Mehmed-paša Sokolović je u ime Sulejmana Veličanstvenog, još pod osvojenim Sigetom, okupio i držao vojnu snagu Carstva u svojoj čvrstoj ruci, ne samo za tri sedmice poslije sultanove smrti nego i tokom narednih 13 godina, koliko je bio na položaju velikog vezira. Za to vrijeme, držeći se načela sultana Sulejmana, Mehmed-paša je održavao Carstvo na vrhuncu vojno-političke moći i kulturno-prosvjetnog i graditeljskog procvata, na koje ga je uzdigao najveći osmanski vladar.

 

     Veliki vezir Mehmed-paša nije bio prvi visoki osmanski dostojanstvenik porijeklom iz roda Sokolovića čiji su različiti ogranci živjeli na prostoru od Glasinca do Drine i Lima. Prvi koji je iz rod Sokolovića putem adžami-oglana napravio karijeru u Carstvu krajem XV i u prvoj polovini XVI st. bio je Deli Husrev-paša. On je još 1516. imenovan za namjesnika u Konji, a zatim je redom bio beglerbeg Dijarbekira, Šama (Damask),  Halepa i Rumelije. Već 1535-36. susreće se na položaju egipatskkog valije, kada je imenovan za člana vezirskog vijeća. Deli Husrev-paša imao je dva sina: Kurd-bega, koji je umro 1572. na  položaju sandžak-bega u Nigdu, jugoistočno od Ankare i Mustafa-agu, koji je izgleda živio na svom zijametu u Bosni, pošto je ukopan u Šetićima kod Rogatice, gdje mu se mezar i danas nalazi. Drugi Sokolović koji je napravio visoku karijeru u Carstvu bio je Mustafa-paša Lala, koji je došao u carski saraj uz pomoć Deli Husrev-paše, svog starijeg brata. Mustafa-paša Lala bio je stalno protivnik svog rođaka Mehmed-paše Sokolovića.

 

     Poznato je da je Mehmed-paša dovodio svoje najbliže rođake u Carigrad i da su mu sestra i otac primili Islam. Sestra Šemsa se udala za Subab-bega Boljanića, hercegovačkog sandžaka. Otac Dimitrije je dobio ime Džemaludin Sinan-beg. Za njega se zna da je bio mutevelija jednog Mehmed-pašinog vakufa, utemeljenog u Bosni. Kasnije, kako su skoro svi njegovo najbliži rođaci postigli uspješnu vojno-upravnu karijeru, veliki vezir Mehmed-paša nije se zanimao za dovođenje novih ljudi iz svog kraja u Carigrad, nego se, pored državničkih poslova, posvetio podizanju svojih brojnih zadužbina i vakufa širom Carstva. Tako je u svom rodnom selu Sokolovićima kod Rudog izgradio džamiju, mekteb, musafirhanu i vodovod. Mehmed-pašine zadužbine razasute su po Carigradu, Edirnama, Halepu, Medini, Bečkereku u Banatu, Beogradu te po Bosni, gdje je dosta zapamćen najviše po gradnji mostova. Smatra se da je Sokolović podigao tri do pet mostova izuzetnog privrednog značaja i velike graditeljske ljepote. To su ćuprija na Drini u Višegradu, Arslanagića most u Trebinju, Vezirov most u Podgorici, most na ušću Žepe u Drinu i vjerovatno Kozju ćupriju u Sarajevu. Ovi i drugi mostovi u Bosni grade se u sklopu velikog obnavljanja putne mreže i trgovačkih prometnica, koje se vrši u Carstvu tokom XV st., u doba Sulejmana Veličanstvenog i njegovog nasljednika Selima II. Taj zamašni poduhvat provode u djelo uglavnom dvojica velikih vezira Bošnjaka, Rustem-paša Opuković i Mehmed-paša Sokolović.

 

     Nema podataka da je Mehmed-paša Sokolović gradio kršćanske vjerske objekte po Bosni, kao što su to činili neki drugi visoki carski dostojanstvenici porijeklom Bošnjaci. Tako je, primjera radi, Osman-paša Bošnjak u svom rodnom selu Kazanci, na hercegovačko-crnogorskoj granici, sagradio džamiju sa medresom i crkvicu. Džamiju, čije su se ruševine raspoznavale do poslije Drugog svjetskog rata, uništio je još šezdesetih godina VII st. Bajo Pivljanin (Nikolić), poznati hajdučki četobaša u mletačkoj službi.

 

     Ako Mehmed-paša Sokolović nije sam podizao pravoslavne crkvene objekte, sigurno je kao visoki carski dostojanstvenik znatno uticao na odluku osmanske države da 1557. obnovi Pećku patrijaršiju. Za prvog patrijarha postavljen je Makarije Sokolović, po predanju iguman ili arhimandrit svetogorskog manastira Hilandar. Općenito se pogrešno smatra da je Makarije bio Mehmed-pašin brat. To se tvrdi na osnovi posrednih izvora. Tako njemački putopisac Stepahn Gerlach pisao 1575. da je obnovitelj Patrijaršije bio brat velikog vezira. Mnogo kasnije, u XIX stoljeću, zapisao je hroničar manastira Tronoše kod Loznice da je patrijarh makarije bio brat tadašnjeg velikog vezira i da je od njega dobio hatišerif da obnovi "sve manastire crkve." Oba ova kasnija zapisa previđaju činjenicu da u vrijeme obnove Patrijaršije Mehmed-paša nije još bio veliki vezir, nego po rangu treći vezir. Velikim vezirom postat će tek osam godina kasnije. Neposredni svjedok, spomenuti mletački bajlo M. Cavalli, piše u jednom svom izvještaju iz augusta 1558. da mu je jedan svećenik, Dubrovčanin, vikar bosanskog nadbiskupa, rekao kako je nedavno postavljeni "srpski patrijarh grčkog obreda" došao na taj položaj zahvaljujući podršci "svog strica, koji je paša." Patrijarh je dobio od sultana berat da mu "svi kršćani, i latinskog i grčkog obreda, plaćaju jednake namete."

 

     Turski hroničari, koji su bili veoma obaviješteni o užoj porodici velikog vezira, znaju da je imao dva brata i njihov životni put prate sve do sultanova saraja. Odatle se može zaključiti da Makarije nije mogao nikako biti mehmed-pašin sinovac. Nije mu to mogao biti čak ni u prvoj pobočnoj liniji, jer je poznato da je Mehmed-pašin rođeni stric rano primio Islam, pa mu se ne zna čak ni za rođeno ime. U izvorima se spominje kao Rustem-beg Sokolović, sa tri sina: Derviš-pašom, Ali-begom i Ferhad-pašom. Prema tome, pravi Mehmed-pašin sinovac bio je Ferhad-paša, kliški i bosanski sandžak-beg i prvi beglerbeg Bosanskog ejaleta. Što se tiče Makarija, on je mogao biti samo neki dalji Mehmed-pašin rođak, s obzirom na činjnicu da je rod Sokolovića bio veoma razgranat.

 

       Mehmed-paša Sokolović je kroz svoj odgoj u Edirnama, gdje je stekao prvo islamsko obrazovanje, te kasnije kroz vojevanje po Ugarskoj, učestovanje u pohodima na Bagdad i Perziju, te kasnije kroz vojevanje na dvoru postao, kako pravovjerni musliman, tako i pravi Osmanlija. On je od početka do kraja bio i ostao iskreno privržen svom novom zakonu, koji je počeo učiti kada mu je bilo već 16-18 godina. Mehmed-paša je bio temeljito islamski obrazovan i kao musliman moralno veoma postojan i smiren u svojoj vjeri. Njegovo cjelokupno držanje i djelovanje pokazuje da on u tom pogledu nije imao nikakvih sumnji. Za njega su kršćanstvo i jevrejstvo bile religije Božijeg otkrovenja koje prethode Islamu. U skladu sa islamskim učenjem, on je prema jevrejstvu i kršćanstvu, uključujući tu i pravoslavlje, imao jasan stav trpeljivosti i pružanja državnih garancija njihovim sljedbenicima kao zmijama, odnosno pripadnicima zaštićenih manjina. Izvan tog strogo islamskog stava, Mehmed-paša prema hrišćanstvu nije imao niti je mogao imati bilo kakvih drugih naklonosti i osjećanja. Sve je ostalo bilo podređeno političkim interesima osmanske države koje je on veoma dobro shvatao i pronicljivo zastupao. Medhmed-paša Sokolović je svojim ogromnim znanjem i velikom snagom borio da osmanskoj državi sačuva njene čvrste islamske temelje. Njegovo ponašanje ukazuje da je smatrao da opasnost po te temelje može doći prije od muslimanskog-logičkog vjerskog misticizma [neispravnog islamskog učenja], nego od nekog hrišćanstva prema kojem se vodi dosljedna islamska politika. U tom smislu, Mehmed-paša se oštro suprostavljao muslimanskim sinkretističkim i heretičkim učenjima i pokretima što, među ostalim, pokazuje i činjenica da je kao veliki vezir već prve godine svoje službe dao pogubiti Hamzu Bošnjaka."

 

PUT ZVIJEZDA

 

          Zvjezdani put Sokolovićeve karijere koja će ga odvesti do najviših upravnih funkcija carstva, nagovešten je u proleće 1543, kada je Sulejman postavio Mehmeda za velikog kapidži-bašu, najstarijeg među zapovednicima dvorske straže. Time je Mehmed, ostavši još uijvek dvoranin, neposrednije uveden u gotovo redovno obavljanje drugih službi: kapidži-baša je privodio strane izaslanike sultanu prilikom javnih audijencija, obavljao razne poverljive misije, osobito diplomatske prirode, dostavljao tajna pisma i važne poruke Porte namesnicima u provincijama, “donosio svilene gajtane i katil fermane”. Uticaj kapidži-baše na sultanovom dvoru i u vrhovima uprave carstva bio je tako osetan, da su ih Dubrovčani unosili u spiskove, sasvim odmerene, onih turskih velikodostojnika koje treba obdariti.

 

Vezir odan Sultanu

 

         Mehmed -paša Sokolović postao je prvi vezir Porte u trenutku kada su se na prestolima zapadnih zemalja i u Rusiji odvijale krupne promene, a nove krunisane glave najavljivale da neće još dugo da trpe diktate Porte iza kojih su stajali autoritet i moć ostarelog Sulejmana Veličanstvenog. Veliki vezir Semiz Ali-paša, koji je važio za mirovnjaka, umro je gotovo istovremeno kada su u Carigrad stigle vesti o turskom porazu na Malti. Sultan se bez dvoumljenja odlučio da državni pečat poveri svom dotadašnjem drugom veziru i zetu svog naslednika, Mehmed-paši Sokoloviću. Nije prošlo ni deset dana, a iz careve kancelarije su krenula naređenja mnogim begovima i pašama, od Ohrida do Ćustendila i Nikopolja do Temišvara, da budu u pripravnosti i da se polako primiču ka Sofiji, Smederevu i Beogradu.

 

          Novi veliki vezir, Mehmed-paša Sokolović pogađao je želje sultana da još jednom, na samom izmaku života, krene u vojni pohod na zapad. Period mira koji su 1562. postigli Busbek i Semiz Ali-paša još nije bio istekao, a već je bio povređen, jer su osmanski upravljači Erdelja bili zaposeli nekoliko mesta koja su pripadala Austriji. Austrijanci su se preko svojih poslanika u Carigradu žalili na ovo Sulejmanu Veličanstvenom, ali su istovremeno udarili na napadače. Sve se ovo dešavalo upravo kada je Semiz Ali-paša umro i kada je na njegovo mesto došao Mehmed-paša Sokolović, koji se, kao ratnik, odmah odlučio na objavu rata Austriji.

 

         Sulejman Veličanstveni, koji je vladao osmanskom imperijom punih dvadeset pet godina i bio neprikosnoveni gospodar gotovo triju kontinenata, naslućivao je svoj skori kraj. Zašao je bio u 72. godinu života i mučila ga je teška kostobolja. Ipak, naviklom na blistave pobede, najteže od svega pao mu je turski poraz na Malti, a neprebolna rana mu je bilo neuspešno opsedanje Beča. Sa svetske istorijske pozornice htio je da siđe isto onako kako je na nju i došao: novom i efektnom vojnom protiv “neposlušne” Austrije i pohodom na Siget, koji je trebalo da bude predigra novom opsedanju, i po njegovim zamislima konačnom zauzimanju Beča, koji je bio zadnji bedem za osmanske prodore u bogate zapadne hrišćanske zemlje.

 

        Ostarelog padišaha, koji je iza sebe, kao vojskovođa, imao pohode na Beograd, Rodos, Mohač, Beč, Kišeg, Bagdad, Krf, Sučavu, Budim, Gran, Tebriz i Nahdživan, na trinaesti i poslednji pohod, nagovorio je najviše netom ustoličeni prvi vezir Mehmed-paša Sokolović, koji je osvajanje Sigeta, a odmah potom i Beča, smatrao obavezom i krunom blistave vladarske karijere najvećeg osmanskog padišaha, ali i svojim ličnim uspehom, koji bi ga, kako je smatrao, uvrstio u najodabranije osmanske velikane istorije osmanske imperije.

U rat protiv Austrije pošlo se prvog maja 1566, a opsežne pripreme i ceremonije koje su pratile izlazak sultanove vojske iz Carigrada nadmašile su sjaj svih dotadašnjih pohoda. U ime starog i onemoćalog sultana, koji se samo formalno nalazio na čelu vojske, komandovao je veliki vezir Mehmed-paša Sokolović.

       

        Međutim, još na prvom odmorištu se videlo da ostareli Sulejman nema snage da jaše, pa je najveći dio puta provodio u kolima ili nosiljci, pojavljujući se na konju samo u paradne svrhe, kada je trebalo da ujaše u naseljena mesta, Beograd na primer, pokazujući se kao predvodnik jedne, po snazi i sjaju, do tada neviđene vojne armade.

 

        Sve konce pohoda na Siget, čija je opsada započela 5. avgusta 1566. držao je veliki vezir Sokolović, zajedno sa najodanijim mu ličnim sekretarom Feridunom. Četrnaestog dana po Sulejmanovom dolasku pod bedeme Sigeta, kojeg je branio čuveni junak Nikola Zrinjski, postali su opsedatelji gospodari vanjske utvrde, dok se unutrašnja još suprotstavljala. Obe strane su se junački borile, a turski hroničari beleže da je veliki vezir Mehmed-paša Sokolović, čak tri puta, ludom srećom izbegao smrt.

 

        Ujutro, 5. septembra, sve je usplamtelo i preraslo u silan požar, kao Sulejmanova mrtvačka baklja, jer je on u noći od petoga na šestoga septembra umro, bilo od staračke slabosti, dizenterije ili udara kapi. Nije mu dato da za utehu pred smrt vidi pad Sigeta ili da čuje za predaju đule... Nestrpljiv zbog dugotrajne opsade Sigeta, pisao je sam Sulejman, još kratko vreme pred smrt velikom veziru: “Zar se taj dim još nije razišao, ne odzvanja li već truba o osvajanju?”

 

        Sulejmanova smrt je prećutana ne samo vojsci, nego i vezirima, a vlastoručno sultanovo pismo je objavljeno kao dnevna zapovest. Autor zapovesti je bio Džafer-aga, tadašnji vrhovni štitonoša kojeg je jedinog s tajnim pisarom Feridunom veliki vezir uputio u državnu tajnu o smrti. Oni su obojica opravdali poverenje i kasnije će, za Selima Drugog, ili bolje reći za vladavine velikoga vezira Sokolovića, prvi da postane njegov zet i janičarski aga, a drugi reisefendija. Opsada Sigeta je nastavljena, a da se ne bi posumnjalo u sultanovu smrt, navode tadašnji turski hroničari, Sokolović je naredio da se Sulejmanovo mrtvo telo balsamuje, a uz pomoć šminke i oponašanja gestikulacije, na carski presto posadi Imam Hasan-aga, koji je mnogo ličio na padišaha.

        

        Varka je uspela, a mir u vojsci koja je još više kidisala na bedeme tvrđave, očuvan. Pošto je osvojen Siget, održan je sledećeg dana divan, a tri najveštija pera carstva: nekadašnji nišandžija i sadašnji muteferika Dželal-zade, reisefendija Mehmed čelebi i sekretar Feridun-beg ispisali su pisma o pobedi, koja su poslata svim namesnicima u carstvu, krimskom hanu, šerifu Meke, persijskom šahu i drugim silama, a u sultanovo ime. Ujedno su podeljene nagrade i povišice plata, a Sulejmanova poslanica što ju je napisao vrhovni štitonoša džafer, koji je znao da oponaša njegov rukopis, objavila je da je jedan dio vojske upućen na osvajanje Baboča, a drugi određen za izgradnju sigetske tvrđave.

Objašnjeno je dalje da je nemoguće da se sultan zbog otečenih nogu javno pojavi, te da će on, nakon završetka izgradnje sigetske džamije, da obavi u njoj molitvu u petak i zahvalnicu za tako sjajnu pobedu. Tako je državna tajna o Sulejmanovoj smrti u potpunosti sačuvana do dolaska njegovog sina i prestolonaslednika iz Kutahije u Carigrad mudrošću i oprezom velikog vezira.

 

Poklon rodu – ćuprija

 

 

            I, dok se rijeka novih i novih Sokolovića, iz rodnog Mehmed-pašinog sela usmeravala ka Carigradu, u godinama kada je on krčio put ka funkciji sadrazama, odnosno velikog vezira, a verovatno još i prije toga, počela je u njegovoj glavi da se rađa ideja o obnavljanju rada Pećke patrijaršije, koja će biti krunisana sultanovim hatišerifom iz 1577. godine. To se dogodilo isključivo ličnim nastojanjem Mehmed-paše, koji je u to vreme bio treći vezir kubeta i koji je za ostvarenje ovakve namere pridobio velikog muftiju i svog velikog prijatelja, šejh-ul-islama Ebusuuda el Amadija.

 

            Najveći od svih velikih osmanskih vezira Mehmed-paša Sokololović, koji se na funkciji sadrazama, za vrijeme vladavine triju sultana, zadržao 14 godina, 3 meseca i 15 dana, sahranjen je u jednoj skromnoj zgradi na Ejubu u Carigradu. Od jedne razrušene crkve u Kadirgi u Istanbulu, napravio je džamiju, a širom imperije na mnogo mesta mnoga dela: džamije, medrese, šadrvane, imarete, hanove, česme, mostove, hamame i mnoge druge građevine.

            

            U svom rodnom selu, Mehmed-paša je još kao mlad dvoranin sagradio džamiju, mekteb, musafir hanu, imaret, vodovod i česmu. Od svega toga, na najvećeg od svih Sokolovića podseća jedino još njegova česma. Sokolović se, međutim, svom rodnom kraju odužio tek kada se vinuo do najvećih državnih funkcija i postao veliki vezir Porte. Kao uvod u najznačajnije arhitektonsko djelo, koje nosi pečat njegove narudžbine, ćuprije na Drini, u Višegradu se, na desnoj obali Drine, 1566. pominje kao izgrađen njegov karavan saraj, za kojeg Evlija Čelebija svedoči da je “velik kao tvrđava” i “da može da primi do deset hiljada konja, kamila i mazgi”, “da ima lepo kupatilo i česme s tekućom vodom i tri stotine dućana”.

 

            Ćuprija na Drini“`Kameniti han` u Višegradu, kao i imaret, gdje će se hraniti radnici, koji su definitivno porušeni 1914. godine, podignut je u vreme koje je neposredno prethodilo utemeljenju Sokolovićevog mosta na Drini”, piše Radovan Samardžić. “To su bili objekti koji će, neophodni putnicima, jednog dana sačiniti celinu s mostom, ali bez kojih se gradnja ćuprije, godinama duga, nije mogla započeti.”

Gradnja mosta, kojeg je u svom delu “Na Drini ćuprija” zanavek ovekovečio Ivo Andrić, bila je poverena tadašnjem prvom arhitekti carstva i, po mnogim ocenama, najvećem neimaru kojeg je osmanska imperija ikada imala: Mimaru Sinanu, nekadašnjem hrišćaninu, koji je prešao isti put kao i Sokolović, odavši se graditeljstvu u kojem je iza sebe ostavio najznačajnija arhitektonska dela svoje epohe. Pogrbljeni osamdesetogodišnji starac, duge, bele i neuredne brade započeo je bitku sa zahuktalim vodama Drine 1571. Taj trenutak je hronostihom, koji je kasnije uklesan na kamenoj ploči, zabeležio je sarajevski pesnik Nihadi, a koji glasi:

 

"Podiže most kome na svetu ravna nema.

Nemoj reći da je propalo blago dato na ovako dobro djelo."

 

            Gradnja mostova, nije za Sokolovića bila samo puko premošćavanje zahuktalih voda i spajanje nepristupačnih i dalekih obala. To je za njega bila simbolika spajanja razdvojenih svjetova i žila kucavica ekonomske moći imperije, koja nije mogla imati tu moć bez prohodnih puteva. Još jedan takav most, na Trebišnjici, kod Trebinja, podignut je zaslugom i u slavu Mehmed-paše Sokolovića, između 1572. i 1574. godine. Pretpostavlja se da nosi potpis, takođe velikog osmanskog arhitekte Hajrudina, čije je delo Stari most na Neretvi u Mostaru.

 

BEOGRAD KAO MISIR

 

 

 

            Sokolovića je u Beogradu novi sultan još jednom proglasio za velikog vezira i ovaj grad će mu oduvek biti u posebnom sećanju, što je potvrdio i izgradnjom velikog karavansaraja, koji je, kako je zabeležio Stefan Garlah 1578, “već bio u funkciji”. Evlija Čelebija će 1660, nazivajući Beograd zbog njegovog obilja “Misirom (Egiptom) Rumelije”, zabilježiti da je u ovom gradu najznačajnija građevina Mehmed-pašin karavansaraj: “On ima šezdeset prostorija na spratu i u prizemlju, sa odžacima, ognjištima, stajama za kamile, s konjušnicama i dvorištima, a sazidan je od tvrdog materijala kao kakva tvrđava. Ima gvozdenu kapiju. Njegovi vratari i noćni čuvari svake večeri zalupaju u bubanj, pa onda zatvore kapiju.” Nad kapijom je uklesan hronostih koji filozofski svjedoči o prolaznosti vremena:

 

"Otišli su svi koji su konačili u ovom karavansaraju."

 

Ovi stihovi su dobili novu težinu, ali u drugom značenju posle austrijskog osvajanja Beograda 1688, kada je karavansaraj nepovratno izgorio.